Da li bi TE Gacko mogla da sipa pepeo da je BiH u EU?

Stanovnici Gacka iščekuju kraj nedelje. Za petak je, naime, najavljen početak remonta TE Gacko kada će na mesec i po odahnuti ljudi, ali i živi svet, koje ovo postrojenje mesecima zatrpava tonama pepela. Građani su nemoćni, jer institucije ne reaguju, a “Direkt” je pokušao da nađe odgovor na pitanje: Da li bi, da je BiH u Evropskoj uniji, ovako nešto moglo da se dešava?

Proizvodnja struje iz uglja oduvek je važila za prljavu energiju. Ipak, očekivalo bi se da su, za protekle četiri decenije, koliko termoelektrana postoji, neka nova rešenja mogla da se primene i životna sredina donekle poštedi. No, ono što se u Gacku dešava poslednjih godina prevazilazi i najgori scenario i slobodno se može nazvati ekocidom.

Hleb plaćaju zdravljem

Procenjuje se da dnevno iz dimnjaka termoelektrane u atmosferu ode preko dve hiljade tona pepela. To se dešava manje-više od 2018. godine, a poslednjih meseci svakodnevno. Ako prenebregnemo nekoliko novčanih kazni koje je izrekla inspekcija, oni koji predstavljaju državu su ignorisali pepeo. Poruke koje su poslali stanovnicima su da je važnije da RiTE po svaku cenu proizvodi struju jer, ako se zaustavi, ostaće bez hleba. Gačani su pristali da hleb plate zdravljem, pa se protest nakon jednog okupljanja završio. Mirno gledaju kako im na glavu pada pepeo i ćuteći ga gutaju.

Uzrok je, bezbroj puta je ponovljeno, loš kvalitet uglja iz površinske zone, tzv. Povlate, čijim sagorevanjem ostaje mnogo pepela. Rešenja ima, tvrde nadležni, ali tek za dve godine – najmanje.

Odgovor na pitanje ko je doveo RiTE u poziciju da računa samo na taj ugalj ne zahteva niko, pa čak ni istražni organi čija je to obaveza.

Mi smo razgovarali sa profesoricom Gordanom Medunić sa geološkog odseka Prirodno-matematičkog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu. Ona se dugo godina bavi zagađenjem atmosfere, globalnim zagrevanjem kao i uticajem rudnika i postrojenja na životnu sredinu.

Ističe da je problematika kompleksna, ali da u okviru Evropske unije postoji jasno postavljeni standardi sa ciljem da se značajno smanji zagađenje iz termoelektrana i da ovako nešto ne bi bilo dopustivo.

“Već devet država članica – Austrija, Danska, Francuska, Finska, Italija, Portugal, Švedska, Holandija i Ujedinjeno Kraljevstvo —koji čine 26% kapaciteta ugljena u EU-u, objavili su datume postupnog ukidanja ugljena prije 2030. Njemačka i Poljska, koje čine oko 30% odnosno 20% kapaciteta ugljena u EU-u, tek trebaju objaviti datume postupnog ukidanja uglja.

Onečišćenje iz postrojenja na ugljen odgovorno je za oko 23.000 preuranjenih smrti u EU svake godine. Novi standardi EU o onečišćenju zraka koji su stupili na snagu 2021. usmjereni su na značajno smanjenje onečišćenja iz ovog izvora energije”, navodi profesorica Medunić i dodaje da se procenjuje da će troškovi unapređenja termoelektrana kako bi zadovoljile propisane standarde iznositi između 8 i 14,5 milijardi evra.

“U 2021. onečišćenje zraka iz elektrana na ugljen na zapadnom Balkanu i dalje je bilo ogromno i smrtonosno. Stupanje na snagu novih standarda onečišćenja zraka 1. siječnja 2018. trebalo je donijeti smanjenje štetnih emisija iz termoelektrana u cijeloj regiji, ali 2021. emisije sumpornog dioksida iz elektrana na ugljen diljem regije i dalje su alarmantno visoke i krše propisane limite. Iako u blagom padu u odnosu na 2020., sumporni dioksid (SO2) ispušten iz postrojenja uključenih u Nacionalne planove za smanjenje emisija (NERP) Bosne i Hercegovine (BiH), Kosova, Sjeverne Makedonije i Srbije i dalje su bile pet puta veće od dopuštene. Ispušteni pepeo iz elektrana na ugljen uključenih u NERP čak su se povećale u usporedbi s prethodnim godinama, na gotovo dvostruko više od dopuštenog. Od ukupno 19.000 smrtnih slučajeva uzrokovanih elektranama na ugljen Zapadnog Balkana od 2018. do 2020. ukupan broj smrtnih slučajeva tijekom ovog razdoblja uzrokovanih prekoračenjem gornjih granica NERP-a bio je gotovo 12.000.

Apsolutno najveći zagađivač po pitanju ispuštenog pepela u 2021. bilo je Gacko u BiH, čije su emisije porasle na približno 20 puta više od dozvoljenih. Gacko je imalo i najveće prekoračenje dušikovih oksida u 2021. godini, emitirajući više nego dvostruko od dozvoljenog. Analize pokazuju da je 3.700 ljudi umrlo na zapadnom Balkanu i 7.000 u EU zbog termoelektrana na zapadnom Balkanu koje su premašile ograničenja onečišćenja između 2018. i 2020. Procjenjuje se da je još gotovo tisuću ljudi umrlo u drugim regijama zbog gušenja onečišćenim zrakom iz istih elektrana.

Zbog svega navedenoga, Ioana Ciuta, energetska koordinatorica za Zapadni Balkan pri CEE Bankwatch Network zaključuje: ‘’Vlade zapadnog Balkana ne mogu sanjati o članstvu u EU dok ignoriraju pravila kontrole onečišćenja. Kako bi se izbjegla ova vrsta flagrantnog nepoštivanja obveza, provedba Ugovora o energetskoj zajednici mora postati prioritet. Europska Komisija i vlade EU-a moraju uvesti učinkovite kazne’’.

Međutim, navest ću ovdje samo jedan pesimističan podatak koji izaziva zabrinutost oko ove i te kako kompleksne problematike: elektrane na ugljen su najveći pojedinačni izvor emisija ili ispuštanja žive u zrak u EU, ali na razini EU ne postoji specifičan standard za sprječavanje zagađenja okoliša ovim neosporno toksičnim zagađivačem, za razliku od SAD-a!”, rekla je profesorica Medunić za “Direkt”.

Pitali smo je i kako joj kao naučnici zvuči rečenica:”TE Gacko radi iako nije ispunila zahteve iz ekološke dozvole, Ministarstvo u tome ne nalazi ništa sporno, Inspektorat je zbog zagađenja izrekao kaznu od 2,5 hiljada evra, a iz izjava svih zvaničnika se da zaključiti da je rad TE od nacionalnog inetersa i da treba da radi bez obzira na zagađenje”.

“Ovo zvuči poražavajuće u 21. stoljeću, pogotovo kada su bezbrojna znanstvena istraživanja dokazala da su termoelektrane na ugljen jedan od najvećih izvora onečišćivača zraka štetnih za zdravlje koji se ispuštaju u atmosferu. To uključuje tri “glavna” onečišćivača zraka – sumporov dioksid (SO2), dušikov oksid (NOx) i čestice (PM) – kao i živu i druge toksične metale. Kao veliki, stacionarni točkasti izvori, oni predstavljaju napore u zaštiti javnog zdravlja i građana od onečišćenja zraka. Budući da emisije potječu sa samo nekoliko tisuća mjesta diljem svijeta s jednom velikom emisijskom točkom ili nizovima, sektor je relativno lako nadzirati i regulirati. Jedan od načina na koji se onečišćenje kontrolira je ograničavanje koncentracije onečišćujućih tvari koje postrojenje na ugljen smije ispuštati pomoću standarda emisije. Međutim, standardi emisija i stupanj njihove provedbe uvelike se razlikuju među zemljama s visokim i s niskim do srednjim dohotkom.

Elektrane koje najviše zagađuju Europu, uključujući mnoge velike elektrane na ugljen, bit će prisiljene instalirati tehnologije ili se zatvoriti zahvaljujući novim pravilima EU-a”, ističe profesorica Medunić i dodaje da je zbog niza okolnosti sada trenutak da se ozbiljno krene u proces energetske tranzicije.

Profesorica Medunić je poslednjih deset godina proučavala stanje životne sredine u istočnom priobalju Istre – gradovima Labin i Raša, koje je poznato po Raškom uglju.

“Dotični ugljen je svjetski raritet po svom ekstremno visokom sadržaju sumpora (posebice stoga što je prisutan u cijelosti u organskom obliku za razliku od uobičajeno anorganskog oblika u drugim sumpornim ugljenima u Svijetu) te vrlo visokim razinama potencijalno toksičnih elemenata u tragovima kao što su selen (Se), uran (U), molibden (Mo), vanadij (V) i kadmij (Cd). Na dotičnom lokalitetu je njegovo iskapanje i prerada trajala više stoljeća, a bio je korišten u lokalnoj termoelektrani (TE) Plomin od 1970. do 2000. godine. Naših tridesetak objavljenih znanstvenih radova pokazuju da je ta tzv. najprljavija industrija ostavila dubok trag na okolišu. Ukratko, potencijalno opasni metali i kancerogeni PAH-ovi povišeni su u lokalnom tlu, vodi, sedimentima i nasadima te samoniklom rastinju, čak znatno premašujući zakonodavno propisane limite.

Na tom lokalitetu je jedan liječnik (Lucijan Mohorović) istraživao utjecaj spaljivanja Raškog ugljena u TE Plomin na zdravlje trudnica i novorođenčadi kasnih 1990-ih i rezultate je bio objavio u nekoliko renomiranih međunarodnih znanstvenih časopisa. Na njima je proučavao methemoglobinemiju, stanje kada hemoglobin oksidira u feri oblik te ne može prenositi kisik do tkiva, uzrokujući hipoksiju. Do toga prvenstveno dolazi kada su eritrociti pod utjecajem ksenobiotika i farmaceutskih spojeva s toksikološkim svojstvima, kao što su hlapljivi organski spojevi, oksidansi, dušikovi oksidi, peroksinitriti, fenacetin i sulfonamidi. Njegova prospektivna studija methemoglobina u trudnoći je pokazala pozitivnu korelaciju (vezu ili odnos) između razine methemoglobina i izloženosti trudnica i njihovih fetusa sumporovim i dušikovim oksidima te drugim produktima izgaranja ugljena. Time je dr Mohorović prizemne koncentracije toksičnih produkata izgaranja ugljena u području istraživanja protumačio nestabilnošću atmosfere, temperaturnom inverzijom, visinom dimnjaka i ispušnim dimom te pepelom. Zaključio je da methemoglobin, koji je rezultat izloženosti toksičnim tvarima u okolišu te može dovesti do potencijalno opasne hipoksije i hipoksemije u trudnica, ima važan utjecaj na zdravlje majke i placente te razvoja fetusa”, objašnjava profesorica Medunić sa Sveučilišta u Zagrebu.

Iako u Gacku ne postoji ozbiljan građanski pritisak na nadležne da poštuju propise, profesorica Medunić smatra da je naša obaveza da od svojih vlada zahtevamo da naš dom, dakle sredina u kojoj živimo, bude prioritet.

“Mi kao društvo možemo i moramo kolektivno zahtijevati od naših političara da poduzmu mjere potrebne za rješavanje problema zagađenja okoliša”, zaključuje naša sagovornica.